Ri kajawaxik xuquje’ ri patanem

Chak upatan ri INDECA.

Are taq wa’ ri ri chak Patan kub’an ri INDECA:

• Uk’ulaxik ri jalajoj taq jastaq rech ktijowik ri koloq’ PMA pa taq ri k’olib’al
• Uk’olik xuquje’ uchajixik ri jastaq rech ktijowik jacha’ uchajixik kb'an ch’aqap ja’.
• Kilixik ri jachib’al taq jastaq ktijowik rech taq ri wokaj e jachanelab’ pa taq ri komon kek’ulanik.
• Kechajixik we utz kib’anom taq ri k’olib’al jawi kek’ol wi ri jastaq.

We INDICA k’o wuqub’ kik’olib’al jawi tajin kek’ol wi ri jastaq ri kesipaxik rumal ri PMA, keriqitaj pa Fraijanes, B’oko’, Retal Ulew, Xe’ lajuj No’j, Tactic, Los amates xuquje’ Ipala. 14,985 nima’q taq pajib’al unimal upam ri jalajoj taq k’olib’al, rech kek’ol wi ri jastaq ktijowik rech PMA xuquje’ je’taq  cholchak patan rech ilonel rech wa’im rech ri Q’atb’al tzij rech Tiko’nijik, Awajib’ xuquje’ Ktijowik. -MAGA-

Are ri INDECA, k’o pa uq’ab’ kunuk’u xuquje’ kuk’ol ri jastaq rech ktijowik sipam, are k’u ri q’an xuquje’ saq ixim,  xuquje’ kaqlu’j kinaq’, aros, k’aj leche, ja' q'anal, k’aj xuquje’ soya. (CSB) xuquje’ jalajoj taq k’aj chik rech uk’ya’.  

Utob’anik ri INDECA, pa le uchajixik ri ktijowik pa we amaq’.

Ri INDECA ktob’an pa Ronojel ri No’jib’al rech ri Ajpop –PGG- junab’ 2020-2024, utak’ab’alil ri K’iyem Winaqilal, xa rumal ktob’an chech uriqik jun utzalaj  Chajinem Wa’im xuquje’ Uchuq’ab’il, ruk’ wa’ are qas kawaxik keriqitaj ri ch’ikom kanoq: “ rech ri juna 2023 qajnaq chi uloq ri rajilab’al ri nimalaj wi’jal pa wuqub’ upajib’alil” xuquje’ ri INDECA, ktob’an chech utaqexik ri Kajawataj pa jun jeqelik K’iyem rajilab’al Keb- ODS2-: Ruk’ wa’ kajawax uk’isik ri wi’jal, are qas kya’ uq’ij ri chajinem xuquje’ jun utzalaj wa’im xuquje’ kuya uq’ij ri jun jeqel Tiko’nijik. Xuquje’, ri jalajoj taq chak patan kub’ano jacha’ kuta ri taqanik, ri INDECA ktob’an kuk’ ri K’amow ib’ pa Wokaj pa uwi’ utzalaj wa’im pa amaq’, are qas kutaqej ri uq’ab’ chak keb’: Ya’talil xuquje’ Uriqtajik ri utzalaj wa’im.  

Ri utob’anik ri INDECA pa we jalajoj taq uchakuxik are unuk’ik, uk’olik, uchajixik xuquje’ ri uchakuxik on rilixik taq ri wa’im e loq’om on e sipam rumal jalajoj taq wokaj rech ri Q’atb’al tzij rech Tiko’nijik, Awajib’ xuquje’ ri Wa’im. –MAGA-, ri Q’atb’al tzij rech Utzwachil xuquje’ Patanem Winaqilal –MSPAS- ri Cholchak patan pa ronojel Uwachulew rech Wa’im _PMA- k’ate k’uri’ xk’iy chi uloq ri Q’at’b’al tzij rech K’iyem Winaqilal –MIDES- jachin taq kejachow chi kiwach ri kek’amowik.

Ri jalajoj taq chak kub’an INDECA pa ri cholchak are Ronojel Uchakuxik ri Jastaq Ktijowik, ruk’ taq ri wokaj xecha’ kanoq, are taq wa’:

1. Unuk’ik’, Uchajixik, uk’olik xuquje’ tob’anik pa ronojel uchakuxik xuquje’ rilik taq jastaq rech ktijowik e sipam rumal ri PMA.

Ri unimal kk’ol ronojel aq junab’, kk’extajik, are kilik janik’pa ri kusipaj ri PMA pa ri amaq’. Chech we job’ junab’, ri unimal ri jastaq rech wa’im are 3,073 nima’q taq pajib’al.

2. Rokem lo pa we amaq’ xuquje’ uk’ulaxik, unuk’ik, uchajixik, uk’olik xuquje’ ronojel taq uchakuxik xuquje’ rilixik pa taq ri ja Uk’olib’al INDECA xuquje’ ri sipam kumal ri MIDES.

Pa we junab’ ri’ xe’ok uloq xuquje’ xek’ol 1,000 nima’q taq pajib’al arroz sipam rumal China Taiwán chech ri Ajpop pa tinamit Paxil MiKayala’ rumal MIDES.

3. Unuk’ik’, uchajixik, uk’olik xuquje’ uya’ik tob’anik pa ronojel taq cuhakuxik ri jastaq rech wa’im pa taq ri chak patan rech MAGA (jastaq rech ktijowik xuquje’ uchajix) 

Jalajoj wa’ unimal taq ri jastaq kk’ulax pa taq ri k’olib’al, are ktaqex rij ri loq’oj kub’an MAGA, pa ri ucholchak rech ri junab’, xejuch’ wujil k’ulb’al tzij ruk’ PMA recu uloq’ij 206,500 upajb’alil taq jastaq ri kub’ana 145,045 jok’al pajb’al jastaq rech ktijowik.

Pa INDECA kya’ tob’anik rech ronojel uchakuxik ri jastaq rech ktijowik che ri uq’ab’ Q’atb’al Tzij rech Chajinem jastaq rech Wa’im –VISAN- rech ri MAGA kkijacho, xuquje’ nik’aj chik, are taq wa’ ri rajawaxik:

• No’jib’al k’o pa uwi’ utzalexik uwach ri k’axk’olil xkik’umal ri wokonem ja rech kaxla’n q’aq’ rech Chixoy.
• Jalajoj taq taqanik e q’atom rumal ri Corte Interameriana rech ri Ya’tal chi kech ri Winaqil –CIDH- pa taq komon rech Petén xuquje’ Polochic: Panzós, Alta Verapaz xuquje’ pa El Estor, Izabal.
• Ja rech Uwa’lajisaxik Chuq’ab’il kech ri winaq (k’o kawinaq julajuj pa ronojel amaq’)

4 Unuk’ik’, uchajixik, uk’olik xuquje’ tob’anem pa ronojel uchakuxik taq ri jastaq rech Ktijowik rech ri Cholchak Patan rech Wa’im xuquje’ Uq’atuxik ri COVID-19.

Rumal ri k’axk’olil xuk’am loq ri COVID-19, ruk’ ri Taqanik 12-2020, xtaq ri MAGA xuquje’ ri MIDES rech kkik’am ub’e ri Cholchak patan rech Tob’anem pa uwi’ ri Wa’im xuquje’ ri Uq’atuxik ri COVID-19, ri INDECA ke’uto we kab’ichal taq wokaj, are taq wa’ ri tob’anik:

4.1              MAGA/PMA

Pacha’ q’atatal k’ut pa ri Wuj K’ulb’al tzij kuk’ ri MAGA xuquje’ PMA, ke’ilix 506,840 alaxik, ruk’ wa’ xq’at kanoq che INDECA, kunik’oj la utz jastaq, kunuk’u, kuchajij , kuk’olo xuquje’ kujach pa taq ri k’olib’al 965,795 kintal jastaq rech ktijowik, ri kub’ana 9,272 nima’q taq pajib’al.

4.2              MIDES/PMA

Pacha’ q’atatal k’ut pa ri Wuj K’ulb’al tzij kuk’ ri MAGA xuquje’ PMA, ke’ilix 493,160 alaxik, ruk’ wa’ xq’at kanoq che INDECA, kunik’oj la utz ri jastaq kuk’ulaj, kunuk’u, kuchajij, kuk’olo xuquje’ kujach pa taq ri k’olib’al 732,183 kintal jastaq rech ktijowik, ri kub’ana 33,211 nima’q taq pajib’al.

            Pa we jalajoj taq chak chomatalik che ri INDECA are kchajin ri k’olib’al taq jastaq ri e k’o chik xuquje’ ri k’ate xewokik, kutzaqa 1, millón 597,978 kintal jastaq rech ktijowik, ri kub’ana 72 mil 483 nima’q taq pajb’alil.